พ่อแก่ บรมครูแห่งนาฏศิลป์และดนตรี

พ่อแก่ลักษณะหัวโขนจะทำเป็นหลายแบบคือจะมีหน้าสีทอง (เป็นที่นิยมมากกว่าสีอื่นๆ) สีลิ้นจี่แดงสีกลีบบัวสีเนื้อและสีจันทร์เป็นต้นลักษณะจอนหูทำเป็นแบบครีบหางปลากับจอนหูแบบธรรมดาที่กับเทริดและบางเศียรพ่อแก่จะไม่ติดจอนหูลักษณะใบหน้าจะทำเป็นหน้าอ้วนหน้าผอมหน้ายิ้มและหน้าดุสวมเทริดหนังสือหรือเทริดยอดบายศรีลักษณะของฟันเป็นหน้ายิ้มเห็นฟันเต็มปากบ้างเห็นแต่ฟันบนสองซี่บ้างแล้วแต่ความนิยม บางคนเรียกหัวโขนที่หน้าฤๅษีว่า หน้าพระครู หรือพ่อครู หรือ พ่อแก่

พ่อแก่ เป็นบรมครูแห่งนาฏศิลป์ทั้งหลาย เป็นผู้รจนา (แต่ง) คัมภีร์ภรตนาฏยศาสตร์ เป็นผู้จดจำท่ารำจากพระพรหมนำไปสอนโอรสทั้ง 100 คน เพื่อนำไปเผยแพร่ยังโลกมนุษย์ จึงถือเป็นบรมครู แห่งการนาฏศิลป์ทั้งปวง และมีการประดิษฐ์เป็นหัวโขน พ่อแก่ ไว้ขึ้นเคารพบูชา กับไว้ใช้ครอบศีรษะในพิธีไหว้ครูโขนละคร ในบทละครเบิกโรงเรื่องดึกดำบรรพ์ ชุดมหาพลี พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กล่าวถึงพระภรตฤๅษี หรือ พ่อแก่ ว่า

เมื่อนั้น                            พระภรตมุนีมีสง่า

ก้มเกล้ารับเทพบัญชา                  ออกมาจัดเล่นดึกดำบรรพ์

ความเชื่อเกี่ยวกับพิธีครอบ ในการแสดงโขนละคร ผู้ที่ฝึกหัดจนสามารถออกแสดงได้แล้วจะต้องผ่านพิธีครอบ โดยพิธีไหว้ครูหัวโขน ครุจะต้องพิธีครอบให้แก่ลูกศิษย์ หากยังไม่ผ่านพิธีครอบก็จะไม่ออกแสดงโดยเด็ดขาด เพราะหากเกิดเหตุอะไรขึ้นจะถือว่าผิดครูหรือเป็นเพราะแรงครู ในพิธีครอบครูจะนำหัวโขนที่เป็นพระภรตฤๅษี หรือพ่อแก่ หน้าพระพิราพ และเทริดมโนห์รา ครอบให้ศิษย์

พิธีครอบ ถือเป็นพิธีที่ศักดิ์สิทธ์ บริสุทธิ์ สะอาด ในขณะที่ทำพิธีศิษย์จะต้องมีความสำรวม แสดงความเคารพ หากมีการแสดงความลบหลู่ หรือไม่เชื่อถือ อาจจะเป็นบ้าหรือเสียสติ ซึ่งทางโบราณเรียกว่าต้องครู เพชรฉลูกัน (วิษณุกรรม) หรือผิดครูต้องแรงครู เหตุการณ์เหล่านี้หากจะเปรียบเทียบแล้วก็เหมือนกับการบรรจุพลังงานจิตสมาธิจากครูผ่านหัวโขน พ่อแก่ พระพิราพ และเทริดมโนห์รา สู่ลูกศิษย์ เมื่อผู้รับขาดความเชื่อถือความเชื่อมั่นจึงเกิดสภาวะวิตกจริต จนอาจกลายเป็นวิกลจริตไปได้   

(credit: เนื้อหาทั้งหมดจากหนังสือ หัวโขน สมบัติศิลป์ แผ่นดินไทย)